ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ ΤΗΣ ΙΜΒΡΟΥ

ΣΥΝΤΟΜΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

τοῦ Ξενοφώντα Τζαβάρα*

1. Ἡ σημερινὴ κατάσταση (μεταξὺ γλωσσικοῦ ἰδιώματος καὶ μειονοτικῆς γλώσσας)

Ἕνα παράδειγμα γιὰ τὴν στενὴ σχέση ποὺ ὑφίσταται μεταξὺ κοινωνίας καὶ γλώσσας καὶ γιὰ τὸν βαθμὸ ἐπιρροῆς ποὺ ἀσκοῦν οἱ τυχὸν κοινωνικὲς ἀλλαγὲς στὴν τελευταία¹ ἀποτελεῖ δίχως ἄλλο καὶ ἡ πορεία τοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος τῆς Ἴμβρου² κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 20^ου αἰώνα μέχρι καὶ σήμερα. Συγκεκριμένα, τὸ Ἰμβριακὸ Ἰδίωμα (στὸ ἑξῆς Ι.Ι.), ἀκολουθώντας τὴν τύχη καὶ τὴν πορεία τῶν ὁμιλητῶν του, κατοίκων τῆς Ἴμβρου, ἄρχισε νὰ συρρικνώνεται ἀπὸ τὰ μέσα περίπου τῆς δεκαετίας τοῦ ’60, ὅταν ἡ συντριπτικὴ πλειοψηφία τῶν Ἰμβρίων ἀναγκάζονταν νὰ ἐγκαταλείψουν μαζικὰ τὴν ἰδιαίτερή τους πατρίδα, προκειμένου νὰ ἐγκατασταθοῦν σὲ διάφορες περιοχὲς τῆς Ἑλλάδας καὶ τοῦ ἐξωτερικοῦ. Ἀνάλογα μὲ τὴν χώρα ἐγκατάστασης μποροῦμε νὰ τοὺς διακρίνουμε σὲ 2 κατηγορίες, στοὺς Ἰμβρίους ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὴν Ἑλλάδα καὶ σὲ ἐκείνους ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὸ ἐξωτερικὸ μὲ ἀποτέλεσμα ἡ κατάσταση στὴν ὁποία περιῆλθε τὸ Ι.Ι. νὰ βρίσκεται σὲ πλήρη ἀντιστοιχία μὲ τὶς καινούργιες πατρίδες τῶν φορέων του.

Συγκεκριμένα, οἱ Ἴμβριοι ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὰ μεγάλα ἀστικὰ κέντρα τῆς Ἑλλάδας, ἔπρεπε νὰ ὑπομείνουν τὸν ἄτυπο γλωσσικὸ ρατσισμὸ καὶ τὶς γλωσσικὲς προκαταλήψεις³ τῶν ὑπολοίπων Ἑλλήνων, οἱ ὁποῖοι, ὡς ὁμιλητὲς τῆς ἐπίσημα καθιερωμένης νεοελληνικῆς γλώσσας, στιγμάτιζαν καὶ ἀντιμετώπιζαν ὑποτιμητικὰ κάθε εἴδους γλωσσικὴ παρέκκλιση καὶ ἑπομένως καὶ κάθε διαλεκτικὸ ὁμιλητὴ (στὸν σχολικό, ἐργασιακὸ καὶ εὐρύτερα κοινωνικὸ χῶρο).

Ἐπίσης, τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ Ι.Ι. – ὅπως ὅλα τὰ νεοελληνικὰ ἰδιώματα, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς διαλέκτους τῆς Κρήτης καὶ τῆς Κύπρου καθὼς καὶ τὰ ἰδιώματα τῆς Ρόδου καὶ τῆς Ζακύνθου – δὲν διαθέτει γραπτὴ μορφὴ καὶ φυσικὰ δὲν διδάσκεται στὸ σχολεῖο, εἶχε σὰν συνέπεια νὰ θεωρηθεῖ αὐθαίρετα, ἀκόμα καὶ ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς Ἴμβριους, μὲ κριτήρια ἐξωγλωσσικά, ἀντιεπιστημονικά⁴, ὡς μία κατώτερη γλωσσικὴ μορφὴ ποὺ ἔπρεπε νὰ ἐκλείψει⁵. Αὐτὸ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα οἱ Ἴμβριοι, ὄχι μόνο νὰ υἱοθετήσουν τὴν ἐπίσημη νεοελληνικὴ γλῶσσα (πράγμα λογικὸ καὶ ἀναμενόμενο), νὰ γίνουν δηλ. δι-διαλεκτικοί⁶, ἀλλὰ καὶ νὰ «ξεχάσουν» τὴν μητρική τους ντοπιολαλιὰ κατὰ τὸ δυνατόν, καὶ ἂν κάτι τέτοιο δὲν ἦταν εὔκολο νὰ γίνει, προσπάθησαν νὰ τὴν περιορίσουν μέσα στὸ σπίτι (home language), μιλώντας «ἰμβριώτικα» μόνο μὲ τοὺς δικούς τους ἢ μὲ ἄλλους Ἰμβρίους καὶ μάλιστα ἀποφεύγοντας συνήθως νὰ χρησιμοποιοῦν τὸ ἰδίωμα μπροστὰ στὰ παιδιά τους, προκειμένου τὰ τελευταῖα νὰ μάθουν νὰ μιλᾶνε «σωστά» (!) καὶ νὰ μὴν στιγματιστοῦν καὶ τὰ ἴδια γλωσσικὰ καὶ κατ’ ἐπέκταση καὶ κοινωνικά⁷. Σήμερα, ἡ νεότερη γενιὰ τῶν Ἰμβρίων ποὺ ζοῦν στὴν Ἑλλάδα, ἀγνοώντας παντελῶς τὸ I.I., χρησιμοποιεῖ τὴν ΝΕ.Κ. χωρὶς κανένα ἀπολύτως ἰμβριακό, ἰδιωματικὸ στοιχεῖο.

Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς Ἰμβρίους μετανάστες τοῦ ἐξωτερικοῦ, οἱ ὁποῖοι βρέθηκαν σὲ χῶρες μὲ ξένη ἐπίσημη γλῶσσα (Τουρκική, Ἀγγλική, Γαλλική, Γερμανική, κ.λπ.), ποὺ εἶχε καθιερωθεῖ καὶ χρησιμοποιεῖτο ἀπὸ τὸ ἐπίσημο κράτος (διοίκηση, ἐκπαίδευση, ΜΜΕ, κ.λπ.) ἦρθαν ἀντιμέτωποι μὲ σημαντικὰ προβλήματα ἐπικοινωνίας καὶ ἐπιβίωσης. Γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν αὐτὰ ἀναγκάστηκαν ἐκ τῶν πραγμάτων νὰ μάθουν καὶ νὰ χρησιμοποιοῦν τὴν ἐπίσημη γλῶσσα τοῦ κράτους, νὰ γίνουν δηλ. δίγλωσσοι (bilinguals)⁸ παραμελώντας συγχρόνως τὸ μητρικό τους (ἰμβριακὸ) ἰδίωμα, τὸ ὁποῖο χρησιμοποιοῦσαν μόνον κατὰ τὴν μεταξύ τους ἐπικοινωνία. Σὲ αὐτὸ ἐξάλλου συνέβαλε, σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς μετανάστες τοῦ ἐξωτερικοῦ, καὶ ἡ ἐπαφή τους μὲ ἄλλους Ἕλληνες ποὺ προερχόταν ἀπὸ διάφορα μέρη τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἐπαφὴ αὐτὴ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τὴν σιωπηρὴ υἱοθέτηση ἐκ μέρους ὅλων καὶ τὴν ἐπικοινωνία τους στὴν ΝΕ.Κ., μὲ κάποια ἁπλῶς διαλεκτικὴ προφορὰ καὶ ὁρισμένες παρεισφρήσεις ἀπὸ τὸ ἑκάστοτε ἰδίωμα.

Σήμερα, ἡ νεότερη γενιὰ τῶν Ἰμβρίων τοῦ ἐξωτερικοῦ ἔχει ἀπομακρυνθεῖ, ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, ἀκόμα περισσότερο ἀπὸ τὴν ἰμβριακὴ λαλιά, καθὼς ἡ ἐπικοινωνία μεταξύ τους γίνεται σὲ μία μορφὴ γλώσσας ποὺ προσεγγίζει περισσότερο τὴν ΝΕ.Κ. ἀνάμεικτη μὲ στοιχεῖα τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος καὶ τῆς ξένης γλώσσας.

Ἔτσι, ἀνάλογα μὲ τὸν τόπο ὅπου ἐγκαταστάθηκαν οἱ Ἴμβριοι, στὴν Ἑλλάδα ἢ σὲ χώρα τοῦ ἐξωτερικοῦ, τὸ Ι.Ι. ἀνήκει στὰ νεοελληνικὰ ἰδιώματα ἢ στὶς μειονοτικὲς γλῶσσες ἀντίστοιχα⁹, καθὼς παρουσιάζει κατὰ περίπτωση χαρακτηριστικὰ καὶ ἀπὸ τὶς 2 γλωσσικὲς κατηγορίες, οἱ ὁποῖες – σύμφωνα μὲ τὰ διδάγματα τῆς Κοινωνιογλωσσολογίας – κινδυνεύουν καὶ πλήττονται περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη ἀπὸ τὸν γλωσσικὸ θάνατο, καθὼς θεωροῦνται ὡς κατώτερες σὲ σύγκριση μὲ τὶς ἐπίσημες-καθιερωμένες (standards) γλῶσσες.

Ἐξάλλου, σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς (λιγότερους ἀπὸ 200) κατοίκους τῆς Ἴμβρου ποὺ δὲν ἐγκατέλειψαν τὸν τόπο τους ἀλλὰ ἀποφάσισαν νὰ παραμείνουν γιὰ πάντα σὲ αὐτόν, μπορεῖ νὰ εἰπωθεῖ ὅτι αὐτοὶ εἶναι οἱ κύριοι ἐκπρόσωποι τοῦ Ι.Ι. καθὼς συνέχισαν νὰ τὸ χρησιμοποιοῦν κατὰ τὴν καθημερινή τους ἐπικοινωνία στὸ ἴδιο μέρος ὅπου ἀναπτύχθηκε, δηλ. στὴν Ἴμβρο, ἐπηρεαζόμενοι μέχρι σήμερα – λόγω τῶν ἰδιότυπων κοινωνικῶν συνθηκῶν ποὺ ἀπέτρεπαν τὶς γλωσσικὲς ἐπαφὲς (low-contact situation) – ἐλάχιστα ἀπὸ τὴν ΝΕ.Κ. μέσω τῆς ἐκπαίδευσης, τῶν ΜΜΕ, τοῦ τουρισμοῦ, τῆς διοίκησης, κ.λπ.¹⁰ μὲ ἀποτέλεσμα τὴν συντηρητικότητα (conservativeness) καὶ τήν, σὲ μεγάλο βαθμό, διατήρηση τῆς ἀναλλοίωτης δομῆς τοῦ Ι.Ι.

Ἀξιοσημείωτη ἐξάλλου εἶναι, πιστεύουμε, καὶ ἡ ἀντίθεση ποὺ ἀπαντᾶ στοὺς κόλπους τοῦ Ι.Ι. (τῶν κατοίκων τῆς Ἴμβρου) καθώς, ἐνῶ αὐτὸ ἐμφανίζεται ὡς περισσότερο ἀνθεκτικὸ ἀπέναντι στὶς γλωσσικὲς ἐπιρροὲς τῆς ΝΕ.Κ. σὲ σχέση μὲ ἄλλα ΝΕ ἰδιώματα διατηρώντας σχεδὸν ἀνέπαφη τὴν δομὴ ποὺ εἶχε ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20^οῦ αἰώνα¹¹, φαίνεται ὅτι θὰ εἶναι ἀπὸ τὰ πρῶτα ΝΕ ἰδιώματα ποὺ θὰ ἐξαφανιστοῦν¹² καὶ μάλιστα ἀπότομα λόγω τῆς δημογραφικῆς κατάστασης τῶν Ἰμβρίων ποὺ κατοικοῦν στὸ νησί. Εἶναι μάλιστα ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὴ ἡ διαπίστωση τῆς κ. Ἑλ. Σελλᾶ (Καθηγήτριας Γλωσσολογίας τοῦ Τμήματος Τουρκικῶν Σπουδῶν καὶ Σύγχρονων Ἀσιατικῶν Σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν), τὴν ὁποία διατύπωσε κατὰ τὴν ὁμιλία της στὴν 4^η Παρουσίαση τοῦ Λεξικοῦ τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος καὶ τὴν ὁποία παραθέτουμε αὐτολεξεί¹³: «Σύμφωνα μὲ τὴν κλίμακα ἀνάσχεσης τῆς φθίνουσας πορείας λειτουργίας τῶν μειονοτικῶν ἐπαπειλούμενων γλωσσῶν τοῦ J. Fishman, τὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα βρίσκεται στὸ στάδιο ὑπ' ἀριθμὸ 7, μὲ τελικὸ στάδιο τὸ 8^ο. Στὸ στάδιο αὐτὸ ἡ μειονοτικὴ γλῶσσα χρησιμοποιεῖται σὲ καθημερινὸ ἐπίπεδο ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες σὲ ἡλικία γενεές, καὶ ὄχι ἀπὸ τὶς νεώτερες».

2. Γλωσσικὸς δανεισμὸς στὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα

Τὰ γλωσσικὰ στοιχεῖα ποὺ συνθέτουν τὸ Ι.Ι. – ὅπως καὶ ὅλα τὰ ΝΕ ἰδιώματα καὶ τὶς διαλέκτους – διακρίνονται σὲ στοιχεῖα κοινὰ μὲ τὴν ΝΕ.Κ. καὶ σὲ στοιχεῖα ἰδιωματικά. Ἡ παρουσία τῶν πρώτων, ἡ λειτουργία καὶ ἡ χρησιμότητά τους εἶναι ἐμφανής: μὲ αὐτὰ τὸ ἰδίωμα παίρνει τὴν θέση του πλάι στὰ ὑπολοιπα ΝΕ γλωσσικὰ ἰδιώματα, μαζὶ μὲ τὰ ὁποῖα συναπαρτίζει τὴν ΝΕ γλῶσσα, ἐνῶ ἡ παρουσία τῶν δεύτερων, τὰ ὁποῖα ὀνομάζονται καὶ «γλῶσσαι»¹⁴ καθὼς ὡς στοιχεῖα ἄγνωστα στοὺς πολλοὺς χρήζουν ἐξήγησης καὶ ἑρμηνείας, λειτουργεῖ σὰν διαφοροποιητικὸς μανδύας ποὺ χαρίζει στὸ συγκεκριμένο ἰδίωμα τὴν ἰδιαίτερη γλωσσική του ταυτότητα καὶ φυσιογνωμία τοποθετώντας το σὲ μία ἰδιαίτερη θέση ἀνάμεσα στὰ ὑπόλοιπα ΝΕ ἰδιώματα. Τὰ διαφοροποιητικά, θὰ λέγαμε, αὐτὰ στοιχεῖα ἀπαντοῦν στὸ σύνολο τῶν γλωσσικῶν ἐπιπέδων του Ι.Ι. (φωνητικὸ-φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικὸ-λεξιλογικὸ) καὶ διακρίνονται ὡς πρὸς τὴν προέλευσή τους σὲ στοιχεῖα ἑλληνικὰ καὶ ξένα. Τὰ ἑλληνικῆς προέλευσης στοιχεῖα μὲ τὴν σειρά τους προέρχονται εἴτε ἀπὸ τὴν μεσαιωνικὴ εἴτε ἀπὸ τὴν Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Γλῶσσα προσαρμοσμένα φυσικὰ στὸ σύνολό τους στὸ ἐν λόγω ἰδίωμα. Ἀντίστοιχα, τὰ ξένης πρέλευσης ἀντλοῦν τὴν καταγωγή τους – κατὰ σειρὰ συχνότητας – κατὰ κύριο λόγο ἀπὸ τὴν τουρκική¹⁵, τὴν ἰταλική¹⁶, τὴν βενετσιάνικη καὶ δευτερευόντως ἀπὸ τὴν γαλλική¹⁷, τὴν ἀγγλική¹⁸, τὴν γενουατικὴ γλῶσσα, προσαρμοσμένα στὴν πλειοψηφία τους στὸ Ι.Ι.

Πρόκειται γιὰ τὸ γνωστὸ καὶ ἰδιαίτερα συνηθισμένο φαινόμενο τοῦ γλωσσικοῦ δανεισμοῦ (borrowing)¹⁹, κατὰ τὸ ὁποῖο οἱ ὁμιλητὲς μιᾶς συγκεκριμένης γλωσσικῆς κοινότητας μέσα ἀπὸ τὶς κάθε εἴδους γεωγραφικὲς-κοινωνικὲς-πολιτικὲς-οἰκονομικὲς-ἐκπαιδευτικές, κ.λπ.²⁰ ἐπαφὲς ποὺ ἔχουν μὲ ὁμιλητὲς διαφορετικῶν γλωσσικῶν κοινοτήτων υἱοθετοῦν ἀπὸ αὐτοὺς καὶ χρησιμοποιοῦν διάφορα γλωσσικὰ στοιχεῖα προκειμένου νὰ ἐξυπηρετήσουν τὶς ἐπικοινωνιακές τους ἀνάγκες, ἀφοῦ (συνήθως) προηγουμένως τὰ ἐξομαλύνουν γλωσσικὰ ἕως κάποιο βαθμὸ προσαρμόζοντάς τα συνήθως²¹ στὸ δικό τους γλωσσικὸ σύστημα²². Στὸ Ι.Ι. τὰ γλωσσικὰ δάνεια (loanwords) εἶναι στὴν συντριπτική τους πλειοψηφία λεξικὰ (π.χ.: ριτσέτα < βενετ. receta) καὶ σπανιότατα μορφολογικὰ²³ (π.χ.: -τζής: γανουτζὴς < ἑλλ. γανώνω + τουρκ. -ci). Ἐξάλλου ἀπαντᾶ μικρὸς ἀριθμὸς μεταφραστικῶν δανείων (loan translations, loanshifts)²⁴ (π.χ.: τσανακουγλείφου «κολακεύω» < τούρκ. canak yalamak «κολακεύω» < canak «πιάτο» + yalamak «γλείφω»), καθὼς ἐπίσης καὶ ἀντιδανείων²⁵.

Ὁρισμένα παραδείγματα λεξικῶν δανείων εἶναι τὰ ἑξῆς²⁶:

παραδείγματα τουρκικῶν δανείων: ζάβαλης «δύστυχος» (< τούρκ. zavallı), κουρουτζὴς «ἀγροφύλακας» (< korucu), τζάνιρου «κορόμηλο» (< canerigi), σάψαλους «σάπιος» (< sapsal), ζουρλαντίζου «ζορίζω / στραμπουλίζω» (< zorlamak)
παραδείγματα ἀραβικῶν δανείων: ματρακὰς «βαριοπούλα» (ἀραβ. matrakah), σουντούκ’ (< ἀραβ. sanduk)
παραδείγματα ἰταλικῶν δανείων: γαρδέλι «πολὺ ἀδύνατος» (< ἰταλ. gardello «καρδερίνα»), καμινέτο «γκαζάκι» (< ἰταλ. caminetto), καπιτάρει «τυχαίνει» (< ἰταλ. capitare)
παραδείγματα βενετικῶν δανείων: καργάρου «γεμίζω πλήρως» (< βενετ. cargar), κουγιουνάρου «περιγελῶ» (< βενετ. cogionar), μπλέτα «σούρα ὑφάσματος» (< βενετ. pieta)
παραδείγματα γενουατικῶν δανείων: ρέζ’γους «ἐπισφαλὴς» (< γενουατ. rezegu)
παραδείγματα γαλλικῶν δανείων: «σάρπα - ἐσάρπα» (< γαλλ. echarpe), σουμπλιμὲ «καθαριστικὸ» (< γαλλ. sublime «ἑξάχνισμα»), «τραντές «διακοσμητικὴ δαντέλα ἀνάμεσα σὲ 2 ραφὲς» (< γαλλ. entre deux «ἀνάμεσα σὲ 2» < entre «μέσα» + deux «δύο»)
παραδείγματα ἀγγλικῶν δανείων: ἀραρούτι «εἶδος τροφῆς» (< ἀγγλ. arrowroot < arrow «εἶδος φυτοῦ» + root «ρίζα»), κάμπουτ «βαμβακερὸ ὕφασμα» (< ἀγγλ. cabot), λοὺξ «εἶδος λάμπας πολυτελείας» (< ἀγγλ. lux «πολυτέλεια»)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Ἡ παροῦσα μελέτη ἀποτελεῖ προσαρμοσμένη καὶ ἐπαυξημένη ἀνατύπωση τῶν ἑνοτήτων 0.3.4.2.1. καὶ 0.3.4.2.5. ἀντίστοιχα τῆς ἀνέκδοτης δίτομης (600 σελίδων) διδακτορικῆς διατριβῆς τοῦ γράφοντα. Τὸ μορφολογικὸ σύστημα τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος, Ἀθήνα 2012 (ΕΚΠΑ). Ἡ διατριβὴ (σὲ ἔντυπη μορφὴ) βρίσκεται στὴν διάθεση τοῦ ἀναγνωστικοῦ-ἐρευνητικοῦ κοινοῦ στὸ Σπουδαστήριο Γλωσσολογίας τοῦ Παν/μίου Ἀθηνῶν καθὼς καὶ στὴν Βιβλιοθήκη τοῦ Συλλόγου Ἰμβρίων.
1. Σχετικὰ μὲ τὶς σχέσεις γλώσσας-κοινωνίας πβλ. Φραγκουδάκη 1993, Μπασλὴς 2000.
2. Γιὰ τὸ Ἰμβριακὸ Ἰδίωμα πβλ. κυρίως – ἐκτὸς ἀπὸ τὴν προαναφερθεῖσα διδακτορικὴ διατριβὴ ὅπου ὑπάρχει καὶ ἐξαντλητικὴ σχετικὴ βιβλιογραφία – τὴν διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ ἀείμνηστου Νικ. Ἀνδριώτη («Περὶ τοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος τῆς Ἴμβρου») καθὼς καὶ τὸ βραβευμένο ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Λεξικὸ τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος τοῦ γράφοντα ὅπου λεξικογραφοῦνται καὶ ἐτυμολογοῦνται 10.000 περίπου λήμματα τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος. Τὸ Λεξικὸ ἐκδόθηκε τὸ 2011 ἀπὸ τὸν Σύλλογο Ἰμβρίων καὶ παρουσιάσθηκε πρόσφατα (γιὰ 4^η φορὰ) μὲ μεγάλη ἐπιτυχία ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ ΟΔΕΓ. Γιὰ τὸ θέμα τῶν γλωσσικῶν προκαταλήψεων πβλ. Κωστούλα-Μακράκη 2001: 109-128, Μπασλὴς 2000: 132-135.
3. Γιὰ τὸ θέμα τῶν γλωσσικῶν προκαταλήψεων πβλ. Κωστούλα-Μακράκη 2001: 109-128, Μπασλὴς 2000: 132-135.
4. Σχετικὰ μὲ τὴν ἴση ἀξία μεταξὺ ἐπίσημης καὶ ἰδιωματικῆς γλώσσας πβλ. Μπασλὴς 2000: 128-131.
5. Ἀναφορικὰ μὲ τὴν ἀρνητικὴ κοινωνικὴ ἀξιολόγηση τῶν γλωσσικῶν διαφοροποιήσεων πβλ. Μακρὴ-Τσιλιπάκου 1991: 345-365.
6. Σὲ σχέση μὲ τὴν ἔννοια τοῦ δι-διαλεκτισμοῦ πβλ. Taylor 1989, ὅπου ὑπάρχει καὶ ἀντίστοιχη βιβλιογραφία.
7. Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν ἀρνητικὴ στάση τῶν ἴδιων τῶν ὁμιλητῶν ἑνὸς γλωσσικοῦ ἰδιώματος ἀπέναντι σὲ αὐτὸ καὶ τὴν κατ’ ἐπέκταση συρρίκνωση αὐτοῦ πβλ. Κουρδὴς (1997): 577-590, (2003) (Θεσσαλία), Πλαδὴ 2001: 618-629 (Λιτόχωρο Πιερίας), Παύλου 2006: 394-395 (Κυπριακά).
8. Σχετικὰ μὲ τὴν διγλωσσία πβλ. Σελλὰ-Μαζὴ 2001.
9. Σχετικὰ μὲ τὴν διπλὴ ἰδιότητα τοῦ Ι.Ι. πβλ. Τζαβάρας 2003: 38-39.
10. Οἱ περισσότεροι λόγοι στοὺς ὁποίους ὀφείλεται ἡ γλωσσικὴ-διαλεκτικὴ ἑτερογένεια στὸ ἐσωτερικὸ τῶν περισσότερων ΝΕ διαλέκτων-ἰδιωμάτων ὅπως ἀναφέρονται ἀπὸ τοὺς Archakis – Lambropoulou – Papazachariou (2009: 5-6) (π.χ.: οἰκονομικὴ μετανάστευση) δὲν ὑπῆρχαν στὴν Ἴμβρο γιὰ τοὺς κατοίκους ποὺ παρέμειναν ἐκεῖ. Ἰδιαίτερα χρήσιμη καὶ ἐνδιαφέρουσα θὰ ἦταν, ἂν μποροῦσε νὰ γίνει, μία συγκριτικὴ γλωσσικὴ μελέτη σχετικὰ μὲ τὸν βαθμὸ διατήρησης ἢ ὑποχώρησης ἀντίστοιχα τοῦ Ι.I. στὴν Ἑλλάδα, τὴν Ἴμβρο καὶ τὸ ἐξωτερικό. Ἐνδιαφέρουσα εἶναι καὶ ἡ διάκριση τῆς συρρίκνωσης διαλεκτικῶν συστημάτων σὲ ὁμόγλωσσο καὶ ἑτερόγλωσσο περιβάλλον ποὺ ἐπιχειρεῖται ἀπὸ τὴν Μαλικούτη-Drachman 2000: 23-28
11. Ἐνδεικτικὸ στοιχεῖο τῆς δομικῆς «ἀκεραιότητας» τοῦ Ι.Ι. θεωροῦμε πὼς εἶναι καὶ ἡ ἰδιαίτερα χαμηλὴ ἐπίδοσή του στὸν ἐξωτερικὸ δανεισμὸ μὴ λεξιλογικῶν (φωνολογικῶν, μορφολογικῶν, συντακτικῶν) στοιχειῶν καθὼς καὶ ἡ πλήρης ἐνσωμάτωση-προσαρμογὴ τοῦ συνόλου σχεδὸν τῶν λεξιλογικῶν δανείων στὸ γλωσσικό του σύστημα.
12. Ἀναφορικὰ μὲ τὴν συρρίκνωση τῶν ἰδιωμάτων πβλ. Μαλικούτη-Drachman 1996: 107-121, Μαλικούτη-Drachman 1999: 533-542.
13. Ἡ ὁμιλία τῆς κ. Ἑλ. Σελλᾶ ἀπὸ τὴν παραπάνω ἐκδήλωση βρίσκεται δημοσιευμένη τόσο σὲ ἠλεκτρονικὴ μορφὴ στὴν ἱστοσελίδα τοῦ ΟΔΕΓ (http://www.odeg.gr/oi-ekdhlwseis-mas/2-uncategorised/144-omilia-elenhs-sella.html) ὅσο καὶ σὲ ἔντυπη στὸ περιοδικὸ Ἴμβρος τοῦ Συλλόγου Ἰμβρίων (πέρ. Ἴμβρος 112 (2013): 14-15).
14. Πβλ. Βαγιακάκος 1996: 279.
15. Σχετικὰ μὲ τὰ τουρκικὰ δάνεια τῆς Ν.Ε. γενικὰ πβλ. Κουκκίδης 1960 ἐνῶ εἰδικότερα γιὰ τὸν δανεισμὸ τουρκικῶν γλωσσικῶν στοιχείων ἀπὸ τὸ Ι.Ι. πβλ. Τζαβάρας (ὑπὸ ἔκδοση) καὶ (2004): 24.
16. Ἀναφορικὰ μὲ τὰ νεολατινικὰ δάνεια πβλ. Κατσάνης 1994: 194-202.
17. Σὲ σχέση μὲ τὰ γαλλικὰ δάνεια τῆς Ν.Ε. γενικὰ πβλ. Anastassiadis 1973.
18. Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὰ ἀγγλικὰ δάνεια τῆς Ν.Ε. γενικὰ πβλ. Swanson 1958, Ἀποστόλου-Πανάρα 1985.
19. Γιὰ τὸν γλωσσικὸ δανεισμὸ στὴν ΝΕ.Κ. πβλ. κυρίως Ἀναστασιάδη – Συμεωνίδη 1994 ὅπου παρατίθεται καὶ πλούσια σχετικὴ βιβλιογραφία.
20. Σχετικὰ μὲ τὴν ἔννοια τῆς γλωσσικῆς ἐπαφῆς πβλ. Hock – Joseph 1996: 319-342.
21. Ὡς παράδειγμα μὴ φωνητικὰ προσαρμοσμένου δανείου μπορεῖ νὰ ἀναφερθεῖ ὁ τύπος [tsadíri] ἡ παρουσία οὐράνωσης στὸ συριστικὸ /s/ τοῦ ὁποίου δὲν δικαιολογεῖται στὰ πλαίσια τοῦ φωνητικοῦ συστήματος τοῦ Ι.Ι. καθὼς αὐτὴ ἔχει διατηρηθεῖ ἀπὸ τὴν τουρκικὴ γλῶσσα στὴν ὁποία ὑπῆρχε (çadır).
22. Γιὰ τὴν προσαρμογὴ τῶν γλωσσικῶν δανείων πβλ. Ἀναστασιάδη – Συμεωνίδη 1994: 164-206.
23. Σχετικὰ μὲ τὸν μορφολογικὸ δανεισμὸ πβλ. Ἀναστασιάδη – Συμεωνίδη 1994: 69-97, ἐνῶ γιὰ τὸν μορφολογικὸ δανεισμὸ συγκεκριμένα στὸ Ι.Ι. πβλ. Τζαβάρας 2004: 24.
24. Ἀναφορικὰ μὲ τὰ μεταφραστικὰ δάνεια τῆς Ν.Ε. πβλ. Χαραλαμπάκης 1991: 81-102.
25. Γιὰ τὸν ἀντιδανεισμὸ στὴν Ν.Ε. πβλ. Βασμανόλη 2001.
26. Στὸν παρακάτω πίνακα γίνεται ἀναφορὰ μόνο στὴν γλῶσσα ἀπὸ τὴν ὁποία εἰσήχθη (ἄμεσα) ἡ ἀντίστοιχη δάνεια λέξη στὸ Ι.Ι. Ἀντιθέτως στὸ ἐτυμολογικὸ τμῆμα τοῦ Λεξικοῦ τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος τὸ σύνολο τῶν λέξεων ἀκολουθεῖται μέχρι τὸν ἀπώτατο ἐτυμολογικό της πρόγονο.
27. Τὰ ἄμεσα ἀραβικὰ δάνεια τὰ ὁποῖα δηλ. εἰσήχθησαν στὸ Ι.Ι. κατὰ τρόπο ἄμεσο ἀπὸ τὴν Ἀραβικὴ εἶναι ἐλάχιστα (λόγω τῶν μηδαμινῶν ἐπαφῶν μὲ τὴν ἀντίστοιχη γλῶσσα). Ἀντιθέτως, ἀπαντοῦν περίπου 100 δάνεια ἔμμεσης ἀραβικῆς προέλευσης τὰ ὁποῖα εἰσήχθησαν στὸ Ι.Ι. μέσω κάποιας τρίτης γλώσσας (συνηθέστερα τῆς Τουρκικῆς).

Βιβλιογραφία

Anastassiadis A. 1973: Etudes phonetiques des gallicismes en grec moderne, Paris.
Ἀναστασιάδη-Συμεωνίδη Ἄν. 1994: Νεολογικὸς δανεισμὸς τῆς Νεοελληνικῆς, Θεσσαλονίκη.
Ἀποστόλου-Πανάρα Ἀ.-Μ. 1985: Τὰ δάνεια τῆς Νέας Ἑλληνικῆς ἀπὸ τὴν Ἀγγλική. Φωνολογικὴ ἔνταξη καὶ ἀφομοίωση, (ἀνέκδ. διδ. διατρ.), Ἀθήνα (ΕΚΠΑ).
Archakis Ar. – S. Lambropoulou – D. Papazachariou 2009: «As for the dialect, I will now tell you how we spoke at home»: on the performance of dialect talk», Journal of Greek Linguistics 9: 5-33.
Βαγιακάκος Δ., 1996: «Ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ εἰς τὰς νεοελληνικὰς διαλέκτους», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικὰ 5: 279.
Βασμανόλη Ἐρ. 2001: Οἱ ἀντιδάνειες λέξεις στὴν Ν. Ἑλληνικὴ» (ἀνέκδ. διδ. διατρ.), Ἀθήνα (ΕΚΠΑ).
Hock H.H. – Br.D. Joseph 1996: Language history, language change and language relationship, Berlin, New York (Mouton de Gruyter). 319-342.
Κατσάνης Ν. 1994: «Τὰ λατινικὰ καὶ λατινογενῆ δάνεια στὶς διαλέκτους καὶ στὰ ἰδιώματα τῆς Νέας Ἑλληνικῆς», Πρακτικὰ τοῦ 1^ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Νεοελληνικῆς Διαλεκτολογίας, Ρόδος, 26-30 Μαρτίου 1992, Ἀθήνα (Ἑταιρεία Νεοελληνικῆς Διαλεκτολογίας): 194-202.
Κουκκίδης Κ. 1960: Λεξιλόγιον ἑλληνικῶν λέξεων παραγομένων ἐκ τῆς Τουρκικῆς, Ἀθῆναι (Ἑταιρεία Θρακικῶν Μελετῶν).
Κουρδὴς Ε. 1997: «Παράγοντες κοινωνιογλωσσολογικοῦ στιγματισμοῦ τοῦ τοπικοῦ ἰδιώματος τῆς Θεσσαλίας», Μελέτες γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Γλῶσσα, Πρακτικὰ τῆς 17^ης Συνάντησης τοῦ Τομέα Γλωσσολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, 22-24 Ἀπριλίου 1996, Θεσσαλονίκη (Ἀφοὶ Κυριακίδη): 577-590.
Κωστούλα-Μακράκη Ν. 2001: Γλῶσσα καὶ Κοινωνία (βασικὲς ἔννοιες), Ἀθήνα (Μεταίχμιο).
Μακρὴ-Τσιλιπάκου Μ. 1991: «Γλῶσσα, διαφορὰ καὶ κοινωνικὴ ἀξιολόγηση», Μελέτες γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Γλῶσσα, Πρακτικὰ τῆς 11^ης Συνάντησης τοῦ Τομέα Γλωσσολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, 26-28 Ἀπριλίου 1990, Θεσσαλονίκη (Ἀφοὶ Κυριακίδη): 345-365.
Μαλικούτη-Drachman Ἀ. 2000: «Συρρίκνωση διαλεκτικῶν συστημάτων», Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ οἱ διάλεκτοί της, Ἀθήνα (ΥΠΕΠΘ): 23-28.
Μαλικούτη-Drachman Ἀγγ. 1996: «Διαλεκτικὸς λόγος: Μία μορφὴ ἑτερότητας ποὺ χάνεται», «Ἰσχυρὲς» καὶ «ἀσθενεῖς» γλῶσσες στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση: Ὄψεις τοῦ γλωσσικοῦ ἡγεμονισμοῦ (Πρακτικὰ Ἡμερίδας, 25 Ἀπριλίου), Θεσσαλονίκη (Κέντρο Ἑλληνικῆς Γλώσσας): 107-121.
Μαλικούτη-Drachman Ἀγγ. 1999: «Φαινόμενα δανεισμοῦ καὶ συρρίκνωσης τοῦ διαλεκτικοῦ λόγου», Ἀ.-Φ. Χριστίδης (ἐπιμ.), Ἰσχυρὲς» καὶ «ἀσθενεῖς» γλῶσσες στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση: Ὄψεις τοῦ γλωσσικοῦ ἡγεμονισμοῦ (Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συνεδρίου, 26-28 Μαρτίου 1997), Θεσσαλονίκη (Κέντρο Ἑλληνικῆς Γλώσσας): 533-542.
Μπασλὴς Ι. 2000: Κοινωνιογλωσσολογία, Ἀθήνα (Γρηγόρης).
Παύλου Π. 2006: «Ὁ ρόλος τῆς διαλέκτου στὴν ἐκπαίδευση: ἡ περίπτωση τῆς Κύπρου», Μελέτες γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Γλῶσσα, Πρακτικὰ τῆς 26^ης Συνάντησης τοῦ Τομέα Γλωσσολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, 14-15 Μαΐου 2005, Θεσσαλονίκη (Ἀφοὶ Κυριακίδη): 390-401.
Πλαδὴ Μ. 2001: «Γλωσσικὲς στάσεις καὶ διαλεκτικὴ ὑποχώρηση», Μελέτες γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Γλῶσσα, Πρακτικά τῆς 21^ης Συνάντησης τοῦ Τομέα Γλωσσολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, 12-14 Μαΐου 2000, Θεσσαλονίκη (Ἀφοὶ Κυριακίδη): 618-629.
Σελλὰ Ἑλ. 2013: «Τὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος», Ἴμβρος 112: 14-15 (Σύλλογος Ἰμβρίων) (καθὼς καὶ http://www.odeg.gr/oi-ekdhlwseis-mas/2-uncategorised/144-omilia-elenhs-sella.html).
Σελλὰ-Μαζὴ Ἑλ. 2001: Διγλωσσία καὶ κοινωνία. Ἡ κοινωνιογλωσσολογικὴ πλευρὰ τῆς διγλωσσίας. Ἡ ἑλληνικὴ πραγματικότητα, Ἀθήνα (Προσκήνιο).
Swanson D. 1958: «English loanwords in Modern Greek», Word 14: 26-46.
Taylor H. 1989: Standard English, Black English and Bidialectalism. A controversy, New York (Peter Lany).
Τζαβάρας Ξ. (ὑπὸ ἔκδοση): «Μεταξὺ Ἴμβρου καὶ Τουρκίας: τουρκικὰ δάνεια στὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Ἴμβρου (Βαθμὸς ἐπιρροῆς ἀπὸ τὴν τουρκικὴ γλῶσσα)», Πρακτικὰ Ἡμερίδος: «Ἴμβρος: παρελθὸν – παρὸν – μέλλον» τοῦ Συλλόγου Ἰμβρίων καὶ τοῦ Τμήματος Τουρκικῶν Σπουδῶν καὶ Σύγχρονων Ἀσιατικῶν Σπουδῶν τοῦ Παν/μίου Ἀθηνῶν, 19 Μαΐου 2012, Ἀθήνα (Σύλλογος Ἰμβρίων).
Τζαβάρας Ξ. 2003: «Γλωσσικὸς θάνατος: ἡ περίπτωση τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος», Ἴμβρος 72 (Σύλλογος Ἰμβρίων Ἀθηνῶν): 38-39
Τζαβάρας Ξ. 2004: «Δανεισμὸς τουρκικῶν καταλήξεων στὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Ἴμβρου», Ἴμβρος 75 (Σύλλογος Ἰμβρίων Ἀθηνῶν): 24.
Τζαβάρας Ξ. 2011: Λεξικὸ τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος (ἑρμηνευτικὸ – ἐτυμολογικό), Ἀθήνα (Σύλλογος Ἰμβρίων) (https://sites.google.com/site/imvriakolexico/).
Τζαβάρας Ξ. 2012: Τὸ μορφολογικὸ σύστημα τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος, (ἀνέκδ. διδ. διατρ.), Ἀθήνα (ΕΚΠΑ).
Φραγκουδάκη Ἄν. 1993: Γλῶσσα καὶ Ἰδεολογία, Ἀθήνα (Ὀδυσσέας).
Χαραλαμπάκης Χρ. 1991: «Γλφωσσικοὶ ἄτλαντες: θεωρητικὰ καὶ πρακτικὰ προβλήματα», Γλωσσολογία 7-8 (1988/1989), Ἀθήνα: 283-295.

* Ὁ Ξενοφῶν Τζαβάρας εἶναι Δρ. Γλωσσολογίας τοῦ Παν/μίου Ἀθηνῶν, Διαλεκτολόγος, Λεξικογράφος καὶ Καθηγητὴς Μ.Ε.