ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ

Tὸ Χρηστικὸ Λεξικὸ στηρίζεται σὲ πολύχρονη πρωτογενῆ ἔρευνα. Παρουσιάζεται σὲ ἕνα συνεχὲς　σῶμα κειμένων τριῶν ἑκατομμυρίων λέξεων　ὁ θησαυρὸς τῆς νεοελληνικῆς γλώσσας στὴν σημερινὴ δυναμική της μορφή. Aναπτύσσονται μὲ ἀκρίβεια καὶ πληρότητα περίπου　75.000 λήμματα, σύμπλοκα καὶ στερεότυπες ἐκφράσεις ἀπὸ τὰ　120.000　πού ὑπάρχουν στὴν ἠλεκτρονικὴ βάση. Τὸ ἐπιστημονικὸ λεξιλόγιο, τὸ ὁποῖο κατηγοριοποιεῖται σὲ 103 γνωστικοὺς τομεῖς, καταλαμβάνει τὴν θέση ποὺ τοῦ ἀξίζει, καθὼς διαμορφώνει τὴν Κοινὴ Νεοελληνικὴ τοῦ μέλλοντος.　

Ἔχουν καταγραφεῖ　5.000 νεολογισμοί, ποὺ δὲν ὑπάρχουν σὲ κανένα ἄλλο νεοελληνικὸ λεξικὸ (π.χ.ἀναγνωρισιμότητα, ἀναρτητέος, ἀντικαπνιστής, ἀξιολογητής, γενόσημα, ἰὸς ἔμπολα, ἀγγλ. Ebola virus, 1976, μπότοξ, πέλετ, σι ντι ες, σκάιπ, ἀγγλ. skype, 2003), πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἀποτελοῦν διεθνισμοὺς ὑπὸ μορφὴ μεταφραστικῶν δανείων. Ἀναλύονται ἑκατοντάδες ἀθησαύριστοι ὡς τώρα ἐπιστημονικοὶ κλάδοι, ὅπως　γεωπληροφορική, ἰχυθυοπαθολογία, μουσειογραφία, ψυχοφαρμακολογία.

Ἡ ἔννοια «Χρηστικὸ Λεξικό», σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸ «Ἱστορικὸ Λεξικό», ἀποκτᾶ ἐδῶ εὐρύτερη σημασία. Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἔθεσε ψηλότερα τὸν πήχη.

Τήν ἀπόφαση ἔκδοσης τοῦ Λεξικοῦ ἔλαβε ὁμόφωνα ἡ Ὁλομέλεια τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν τὸν Ἰούνιο τοῦ 2003. Τὴν Συμβουλευτικὴ Ἐπιτροπὴ ἀποτέλεσαν οἱ ἀκαδημαϊκοί:　Κωνσταντῖνος Δεσποτόπουλος, Νικόλαος Ματσανιώτης, Γρηγόριος Σκαλκέας, Νικόλαος Κονομής, Σπύρος Ἰακωβίδης, Ἀθανάσιος Καμπύλης καὶ Βασίλειος Πετράκος. Ἐπιστημονικὸς ὑπεύθυνος ἀνέλαβε ὁ Γενικὸς Γραμματεὺς τῆς Ἀκαδημίας Νικόλαος Ματσανιώτης (2003-2010) τὸν ὁποῖον διαδέχθηκε ὁ Βασίλειος X. Πετράκος (2010 κ.ἐ.). Ἐπιστημονικὸς συντονιστὴς ὁρίστηκε ὁ καθηγητὴς Γλωσσολογίας στὴν Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.　

Βασικὲς καινοτομίες τοῦ Λεξικοῦ

1. Κατάρτιση τοῦ λημματολογίου ἀπὸ ἐκτενεῖς βάσεις δεδομένων, ὅπως, κατὰ κύριο λόγο:　Ἐθνικὸς Θησαυρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας　(ΕΘΕΓ),　InterActive Terminology for Europe　(IATE), μηχανὴ ἀναζήτησης Google, ἠλεκτρονικὲς βάσεις καὶ ἠλεκτρονικὰ λεξικὰ τῆς ἀγγλικῆς, γαλλικῆς, γερμανικῆς, ἰταλικῆς καὶ ἱσπανικῆς γλώσσας, ἐπιμέρους βάσεις δεδομένων τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν).

2. Καθιέρωση διπλῆς ὀρθογράφησης γιὰ ὁρισμένες λέξεις:　ἀβγὸ-αὐγό, κτίριο-κτήριο, ὀρθοπαιδικὸς-ὀρθοπεδικός.

3. Σύντομοι καὶ οὐσιαστικοὶ ὁρισμοὶ τῶν λημμάτων.

4. Ἀναγραφὴ τῆς ἐπιστημονικῆς ὀνομασίας ζώων καὶ φυτῶν.

5. Ἑνοποίηση σημασιῶν. Διάκριση τῆς σημασίας ἀπὸ τὴν χρήση.

6. Καταγραφὴ αὐθεντικῶν παραδειγμάτων.

7. Ἀναλυτικὴ παρουσίαση τῶν συνδυαστικῶν δυνατοτήτων τῶν λέξεων:　ὀμορφιά:　ἀγγελική, ἀξεπέραστη, ἀπίστευτη, ἀπόλυτη, ἀσύγκριτη, διακριτική, ἐκθαμβωτική, ἐκρηκτική, ἐντυπωσιακή, ἐξαιρετική, ἐξωτική, κλασική, μαγευτική, μοναδική, τεχνητή. Ἀνδρική, γυναικεία, ἐξωτερική, ἐσωτερική, πνευματική, σωματική, ψυχική.

8. Ἀκριβὴς ὑφολογικὸς προσδιορισμὸς λέξεων καὶ ἐκφράσεων.　

9. Πραγμάτευση τῶν στερεότυπων ἢ ἰδιωματικῶν ἐκφράσεων καὶ σταθερῶν λεξιλογικῶν συνάψεων σὲ νέα βάση στὸ τέλος κάθε λήμματος. Βλ. τὰ λήμματα　ζωή, μάτι.

10. Παράθεση τῆς χρονολογίας ἐμφάνισης τῶν ἀγγλικῶν καὶ γαλλικῶν λέξεων, ὅπως καὶ τῶν στερεότυπων ἐκφράσεων. Ἀνοίγονται ἔτσι νέοι ὁρίζοντες σὲ θέματα Ἱστορίας τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῶν ἐπιστημῶν. Ἐνδεικτικὰ παραδείγματα:　βιταμίνη　< γαλλ. vitamine, 1913.　οἰκοτουρισμός　< ἀγγλ. ecotourism, 1982.　λιβερμόριο　< διεθν. livermorium, 2012.

Στὸ Χρηστικὸ Λεξικὸ εἰσάγεται γιὰ πρώτη φορὰ μία σειρὰ λεξικογραφικῶν καινοτομιῶν, οἱ ὁποῖες στηρίζονται σὲ σύγχρονες μεταλεξικογραφικὲς ἔρευνες.

1. Τίθενται σὲ νέα βάση οἱ　ὑφολογικοὶ καὶ πραγματολογικοὶ δεῖκτες　τῆς γλώσσας, τριάντα συνολικά. Π.χ. ἀδόκιμο:　ἀναστυλώνω, ἀντὶ　ἀναστηλώνω, ἀρχαιοπρεπές:　ἐκπάγλου καλλονῆς, ἐσφαλμένο:　κοινοτυπία, ἀντὶ　κοινοτοπία, νεανικὴ ἀργκὸ:　μεγάλε, ὡς οἰκεία προσφώνηση, προφορικό:　καὶ τὸ ρωτᾶς;

2. Τὰ　τριτοπρόσωπα ρήματα　λημματογραφοῦνται στὸ τρίτο πρόσωπο, ὅταν δὲν ἐμφανίζονται παρὰ μόνο πολὺ σπάνια στὸ πρῶτο πρόσωπο. Βλ. τὰ λήμματα:　ἀντιβαίνει, ἀστράφτει, ἐμφωλεύει, φωσφορίζει.

3. Ἀξιοποιοῦνται λεξικογραφικὰ τὰ　ἀπολεξικοποιημένα ρήματα, αὐτὰ ποὺ συντάσσονται συχνὰ μὲ ἕνα οὐσιαστικὸ τὸ ὁποῖο φέρει τὴν κύρια σημασία: π.χ.　βάζω　τὴν ὑπογραφή μου　(=ὑπογράφω),　δίνω　συμβουλὴ　(=　συμβουλεύω),　κάνω　τὴν προσευχή μου　(=　προσεύχομαι).

4. Τίθεται σὲ νέα βάση ἡ　ἐτυμολογικὴ ἔρευνα　μὲ τὴν ἐτυμολόγηση ὄχι τῶν λέξεων γενικὰ καὶ ἀόριστα, ὅπως γινόταν ὡς σήμερα, ἀλλὰ τῶν ἑκάστοτε σημασιῶν τους. Γιὰ πρώτη φορὰ παρατίθενται ἐτυμολογίες μὲ κριτήριο τὴν σημασία ποὺ ἀποκτᾶ κάθε φορὰ ἡ λέξη.　πάρκο: 1.　(σέ πόλη) ἀνοιχτὸς χῶρος ...　2. (κατ' ἐπέκτ.) ὑπαίθρια ἔκταση διαμορφωμένη γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς ή/καὶ ἐρευνητικοὺς σκοπούς.　3. κατασκευὴ ποὺ ἀποτελεῖ περιφραγμένο χῶρο, γιὰ νὰ κοιμοῦνται, νὰ παίζουν καὶ νὰ στέκονται τὰ βρέφη καὶ τὰ πολὺ μικρὰ παιδιά, χωρὶς νὰ διατρέχουν κίνδυνο. [< 1: ἰταλ. parco 2: ἀγγλ. park 3: γαλλ. parc].

5. Ἀξιοποιεῖται μὲ στοχευμένες ἐπιμέρους ἔρευνες ἡ　θεωρία τῶν σημασιολογικῶν πεδίων. Ἔτσι ὁ χρήστης τοῦ λεξικοῦ ἀποκτᾶ ἐποπτεία τῶν ἐννοιολογικὰ συγγενῶν λέξεων:　ζυμαρικὰ: Βλ.μακαρόνια, κανελόνια, κουρκουμπίνες, κριθαράκι, λαζάνια, λιγκουίνι, νιόκι, νούντλς, παπαρδέλες, πένες, πεπονάκι, ραβιόλια, ταλιατέλες, τορτελίνια, τραχανᾶς, τριβέλι, φαρφάλες, φετουτσίνι, φιδές, χυλοπίτες. Βλ. ἀκόμα τὶς λέξεις　ἀστράκι, βίδες ἢ φουζίλι, μαλλιὰ ἀγγέλου κ.ο.κ.

6. Τά　συνώνυμα　ἐμφανίζονται στὸ κατάλληλο συγκείμενο. Στὸ λῆμμα ἔρχομαι καταγράφονται μέσα στὰ παραδείγματα 22 συνωνυμικὲς δυνατότητες. Συσσώρευση συνωνύμων γίνεται σὲ μονοσήμαντες κυρίως λέξεις. Ἡ καταγραφή τους γιὰ ἐξοικονόμηση χώρου γίνεται στὴν συχνότερα χρησιμοποιούμενη λέξη. Βλ.　τσιγκούνης:　ἑξηνταβελόνης, καβουροτσέπης, μίζερος, σπαγγοραμμένος, σφιχτοχέρης, τσίπης, τσιφούτης, φιλάργυρος, δὲ(ν) δίνει (οὔτε) τ' ἀγγέλου/τ' Ἁγίου του νερό. ΑΝΤ. ἀνοιχτοχέρης.|| (μτφ.-προφ.) ~ στοὺς ἐπαίνους (= φειδωλός, ὑπέρμετρα συγκρατημένος). ΑΝΤ. γαλαντόμος, γενναιόδωρος, σπάταλος, χουβαρντᾶς.

Μία ἀπὸ τὶς βασικὲς ἀρετὲς τοῦ Χρηστικοῦ Λεξικοῦ εἶναι ὅτι περιγράφει τὴν νεοελληνικὴ γλῶσσα χωρὶς προκαταλήψεις, ὅπως ἐπιβάλλει ἡ σύγχρονη λεξικογραφικὴ πρακτικὴ διεθνῶς.

Ὅπως τονίζει ἐμφατικὰ στὸν μεστὸ περιεχομένου Πρόλογό του ὁ Γενικὸς Γραμματεὺς τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν καὶ ἐπιστημονικὸς ὑπεύθυνος τοῦ ἔργου κ.　Βασίλειος Χ. Πετράκος, «Λεξικὰ τῆς Νεοελληνικῆς ὑπῆρχαν ἤδη ἀξιόλογα, ἀλλὰ ἡ Ἀκαδημία ἀπέβλεψε μὲ τὸ Χρηστικὸ στὴν ἐπίτευξη διττοῦ ἀποτελέσματος: τὴν ἔκδοση ἑνὸς σύγχρονου Λεξικοῦ τῆς γλώσσας μας καὶ τὸν συνεχῆ πλουτισμὸ τῆς ἠλεκτρονικῆς του μορφῆς. Κάθε στιγμὴ ὁ μελετητὴς θὰ μπορεῖ νὰ χρησιμοποιήσει τὸν λεξιλογικὸ πλοῦτο καὶ τὴν ἐκφραστικὴ ζωντάνια καὶ πληρότητα τῆς γλώσσας μας σὲ ὅλη τους τὴν γνωστὴ στὴν ἐπιστήμη ἔκταση.　Ἡ Ἀκαδημία μὲ τὸ Χρηστικὸ Λεξικὸ δὲν ἀποβλέπει σὲ ρύθμιση τῆς γλώσσας, ἀποδεδειγμένως ἀνεδαφική, τοὐλάχιστον ἀπὸ τὰ χρόνια τοῦ Κοραῆ.　Παρουσιάζει μὲ συστηματικὸ τρόπο καὶ ἐπιστημονικῶς ἐξακριβωμένα τὴν πραγματικὴ μορφὴ τῆς Νεοελληνικῆς, τὸν γλωσσικὸ πλοῦτο της καὶ τὶς θαυμαστὲς ἐκφραστικὲς δυνατότητές της· παράλληλα, μὲ τὸ Λεξικὸ δίδονται οἱ ἀναγκαῖες λεξικογραφικὲς πληροφορίες γιὰ τὴν κατανόησή της ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες καὶ τὴν ἐκμάθησή της ἀπὸ τοὺς ξένους. Μὲ τὴν σαφήνεια καὶ τὴν πληρότητα τῶν στοιχείων ποὺ παρέχονται στὸ Λεξικὸ ἡ κατάκτηση τῆς γλώσσας γίνεται δυνατή».

Διατίθεται στὸ Βιβλιοπωλεῖο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Πανεπιστημίου 25-29 (Στοὰ Κοραῆ), 105 64 Ἀθήνα. Τηλ. 210-3239381.　

Ἠλεκτρονικὴ διεύθυνση:　Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε..