ΟΜΙΛΙΑ ΕΛΕΝΗΣ ΣΕΛΛΑ

 

τῆς Ἑ. Σελλᾶ*

 

Ἀγαπητὲς καὶ ἀγαπητοὶ συνάδελφοι, ἀξιότιμα μέλη τῆς Ἰμβριακῆς κοινότητας, ἀγαπητὲς φοιτήτριες καὶ ἀγαπητοί μου φοιτητὲς ποὺ μὲ χαρὰ διακρίνω στὸ ἀκροατήριο, ὅταν γιὰ πρώτη φορὰ πῆρα στὰ χέρια μου τὸ Λεξικὸ τοῦ Ἰμβριακοῦ ἰδιώματος τοῦ διδάκτορος κ. Ξενοφῶντος Τζαβάρα, εἰλικρινά, δὲν ἤξερα τί νὰ πρωτοθαυμάσω ἀπὸ τὸ πνευματικὸ αὐτὸ ἐπίτευγμα ποὺ εἶχα στὰ χέρια μου.


Καὶ τὸ χαρακτηρίζω, χωρὶς ὑπερβολὴ «πνευματικὸ ἐπίτευγμα» διότι ἀπὸ ὅποια πλευρὰ καὶ νὰ κρίνει κανεὶς τὸ ἀνὰ χείρας Λεξικό, μόνον ἐπαίνους ἔχει νὰ ἐπιδώσει στὸν συντάκτη του. Ἄλλοι ἐπιστήμονες γλωσσολόγοι – ὅπως ὁ καθηγητὴς κ. Χαραλαμπάκης – ὁ ὁποῖος ἐπέβλεψε καὶ τὴν διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ κ. Τζαβάρα μὲ θέμα τὸ «Μορφολογικὸ σύστημα τοῦ Ἰμβριακοῦ ἰδιώματος-καὶ εἰδικοὶ τῆς ἔρευνας τῶν Νεοελληνικῶν Διαλέκτων καὶ τῶν Ἰδιωμάτων, ὅπως ἡ κ. Μπασέα-Μπεζεντάκου- προηγηθέντες ἐμοῦ- ἔχουν ἤδη ἐξάρει τὴν ἀρτιότητα τοῦ ἔργου τοῦ κ. Τζαβάρα.


Καὶ εἶναι ὄντως ἄρτιο ἀπὸ κάθε πλευρά: χωρὶς νὰ θέλω νὰ σᾶς κουράσω ἐπαναλαμβάνοντας σχόλια ἐπὶ τῶν λημμάτων τοῦ Λεξικοῦ τὰ ὁποῖα ἔχετε ἤδη ἀκούσει, θὰ ἤθελα νὰ ἐπιμείνω πρῶτα ἀπὸ ὅλα στὸ πλούσιο ὑλικὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἄντλησε πληροφορίες γιὰ τὴν ἐκπόνηση τοῦ Λεξικοῦ ὁ συγγραφέας. Καὶ τοῦτο διότι οἱ πηγὲς μίας ἔρευνας εἶναι τὸ Α καὶ τὸ Ω μιᾶς σωστῆς ἔρευνας.


Εἰρήσθω ἐν τῇ παρόδω, τὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα φαίνεται νὰ εἶναι ἕνα ἀπὸ «τὰ ἀγαπημένα/καλομαθημένα παιδιὰ» τῆς νεοελληνικῆς διαλεκτολογίας ἀλλὰ καὶ τῆς λαογραφίας: γιὰ νὰ ἀναφέρω μόνον ἕναν μόνον ἐπιστήμονα, ἤδη ἀπὸ τὸν περασμένο αἰώνα ὁ ἰμβριώτης γλωσσολόγος Ν. Ἀνδριώτης, ἀπὸ τοὺς σημαντικότερους Ἕλληνες γλωσσολόγους, γράφει γιὰ τὸ «γλωσσικὸ ἰδιῶμα τῆς Ἴμβρου». Ὁ κ. Τζαβάρας δὲν λησμόνησε καμία πηγή: ἀποδελτίωσε ἐξονυχιστικὰ θὰ λέγαμε τὸ σύνολο τοῦ γλωσσικοῦ ὑλικοῦ ποὺ εἶχε στὴν διάθεσή του.


Συμπεριέλαβε ὅλες ἐκεῖνες τὶς μελέτες οἱ ὁποῖες θὰ τοῦ ἦταν χρήσιμες στὴν ἐκπόνηση τοῦ ἔργου του, στὴν σελ. 35-37 τοῦ Λεξικοῦ ἀναφέρει ὅλες τὶς πηγές του, γραπτὲς καὶ προφορικὲς: χειρόγραφες μελέτες, ἀπομαγνητοφωνημένα ἰμβριακὰ κείμενα, γλωσσάρια, λαογραφικὲς μελέτες, ὀνοματολογικοῦ περιεχομένου μελέτες, ἰμβριακὰ ἔντυπα καὶ περιοδικά. Ἀκόμη, ἐργάστηκε καὶ βάσει ἐρωτηματολογίου μὲ Ἰμβρίους τόσο πρώτης ὅσο καὶ δεύτερης γενεᾶς προκειμένου νὰ ἀποτυπώσει ὅσο πιστότερα δύναται κανεὶς τὸ Ἰμβριακὸ ἰδίωμα. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ὅπως ἀναφέρει καὶ ὁ ἴδιος1, συνεδύασε «μὲ τὸν καλύτερο καὶ ἀποδοτικότερο δυνατὸ τρόπο τὰ δύο βασικὰ εἴδη πηγῶν (γραπτὲς καὶ προφορικὲς) ἀλλὰ καὶ μεθόδων μὲ ἀπώτερο στόχο τὴν ἐξασφάλιση περισσότερων, ἐγκυρότερων καὶ ἀκριβέστερων πληροφοριῶν σχετικὰ μὲ τὸ λεξιλογικὸ ἀπόθεμα ἀλλὰ καὶ γενικότερα τὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Ἴμβρου».


Κατὰ δεύτερον, θὰ ἤθελα νὰ τονίσω ὅτι ὁ ἴδιος ὁ κ. Τζαβάρας δὲν ἄφησε ἀναπάντητο κανένα ἐρώτημα ποὺ θὰ εἶχε κανεὶς σχετικὰ μὲ τὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα: ἔχει μελετήσει τὰ ἀρχαϊκὰ στοιχεῖα στὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Ἴμβρου, τὸ φωνολογικὸ σύστημα τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος, τὸ μορφολογικό του σύστημα (ὀνοματικὸ καὶ ρηματικό), τὸ παραγωγικὸ σύστημα (ρημάτων καὶ ὀνομάτων), τὴν ὀνοματολογία, τὸν ὑποκορισμό, τὸ συντακτικὸ σύστημα μὲ καίριες παρατηρήσεις οἱ ὁποῖες περιλαμβάνονται στὴν παρουσίαση τῶν Γενικῶν Χαρακτηριστικῶν τοῦ Ἰμβριακοῦ ἰδιώματος, τὰ δάνεια τῆς Τουρκικῆς (μορφολογικὰ ἢ καὶ λεξιλογικά)2. Μὲ τέτοιας ποιότητας καὶ ποσότητας πλούσιο ἐξοπλισμὸ πῶς νὰ μὴν ἔχουμε στὰ χέρια μας ἕνα ἔργο ἀναφορᾶς, ἕνα ὑπόδειγμα σοβαρῆς, στιβαρῆς, ἐπιστημονικὰ τεκμηριωμένης μελέτης τοῦ Λεξιλογίου τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος, τόσο ἀπὸ ἑρμηνευτικῆς ὅσο καὶ ἀπὸ ἐτυμολογικῆς πλευρᾶς; Ἀκόμη, ὀφείλω νὰ ἀναφέρω ὅτι ὄντως τὸ περιεχόμενο τοῦ Λεξικοῦ -ὅπως τὸ εὔχεται ὁ κ. Τζαβάρας στὴν τεκμηριωμένη Εἰσαγωγή του (σελ. 34)- δίνει τὸ ἔναυσμα καὶ τὸ ἀπαραίτητο ὑλικὸ γιὰ περαιτέρω γλωσσολογικὲς μελέτες, ὅπως αὐτὴ ποὺ ἔχει ἀναλάβει φοιτήτρια μας3 στὸ πλαίσιο τῆς Διπλωματικῆς της Ἐργασίας καὶ ἀφορᾶ τὴν μορφολογικὴ καὶ σημασιολογικὴ ἐνσωμάτωση τῶν τουρκικῶν δανείων στὸ Ἰμβριακὸ ἰδιῶμα.


Δὲν εἶναι μόνον αὐτό, ὅμως, τὸ ἀνὰ χείρας Λεξικό. Τὸ Λεξικὸ τοῦ κ. Τζαβάρα, εἶναι ἀπὸ αὐτὰ τὰ σπάνια Λεξικά, τὰ ὁποῖα δὲν τὰ συμβουλεύεται ἁπλῶς κανείς, ἀλλὰ τὰ διαβάζει σὰν μυθιστόρημα! Καὶ τὸ ἐννοῶ: τὰ λήμματα δὲν εἶναι ἄψυχα γράμματα: ἔχουν φωνὴ (καὶ μάλιστα φωνὴ ποὺ ἀκούγεται καὶ ἀπὸ τοὺς γλωσσολόγους (μέσω τῆς φωνητικῆς μεταγραφῆς) ἀλλὰ καὶ γιὰ τοὺς μὴ γλωσσολόγους (διαβάζοντας καὶ μόνον τὴν λέξη ζωντανεύει ὁ ἰμβριώτικος ἦχος καὶ ἀντηχεῖ στ' αὐτιά μας). Ἐπίσης, ἔχουν ὄνομα καὶ θέση, ἀξία συγκεκριμένη, μέσα στὸ σύστημα τοῦ ἰδιώματος (γραμματικὴ κατηγορία): εἶναι ἐπίθετα, ὀνόματα, ἀντωνυμίες, ρήματα, κ.ἄ. (τὰ ρήματα ἀναφέρουν ἀκόμη καὶ τοὺς ἀρχικούς τους χρόνους/ τὰ οὐσιαστικὰ, τὶς πτώσεις τους καὶ τὸν ἀριθμό τους, μὲ τὴν ἰδιαιτερότητα τοῦ ἰδιώματος νὰ ἀποφεύγει τὴν μορφὴ τῆς γενικῆς τοῦ πληθυντικοῦ!), δηλώνουν τὴν σημασία ἢ τὶς σημασίες τους-τὸ δυσκολότερο γιὰ τὸν συγγραφέα ἔργο- 10.000 λήμματα κατέγραψε ὁ συγγραφέας, ὅπως καὶ τὸν σημασιολογικὸ τομέα (ὑφαντουργία, ξυλουργικὴ κ.ἄ.) προκειμένου νὰ διευκολυνθεῖ ὁ ἀναγνώστης στὴν κατανόηση τοῦ λεξήματος, συνοδεύονται ἀπὸ τοὺς φίλους τους καὶ τοὺς λιγότερο φίλους τους (ἐννοῶ τὰ 3.500 συνώνυμα καὶ τὰ ἀντώνυμα) ὅπως καὶ τὰ μικρὰ καὶ τὰ μεγάλα τους ἀδέρφια (700 περίπου καταγεγραμμένα μεγεθυντικὰ καὶ ὑποκοριστικά), ἀκόμη δηλώνεται ἡ μεταφορικὴ χρήση, ἡ συνεκδοχὴ καὶ ἡ μετωνυμία τῶν λεξημάτων φανερώνοντας ἔτσι τὴν δημιουργικὴ γλωσσικὴ ἱκανότητα τῶν Ἰμβρίων (λ.χ. τὸ ἐξαιρετικῆς ποιητικῆς ὑφῆς «ψ'χουφουρτώνουμ': μένω ἔγκυος»), ἢ ἀκόμη καὶ ὀνοματολογικοῦ καὶ λαογραφικοῦ τύπου πληροφορίες (250 τοπωνύμια καὶ βαφτιστικὰ ὀνόματα) θὰ συναντήσει κανεὶς διαβάζοντας τὸ Λεξικὸ.


Καὶ τὸ κυριότερο γιὰ ἕνα ὁλοκληρωμένο Λεξικό, ὅλα τὰ λήμματα ἔχουν ζωή, παίρνουν ζωὴ μέσα ἀπὸ τὰ ζωντανὰ παραδείγματα προφορικῆς χρήσης τοῦ λήμματος ποὺ μᾶς παραδίδει ὁ συγγραφέας, τὰ ὁποῖα παραδείγματα θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι εἶναι διαλεγμένα ἕνα πρὸς ἕνα γιὰ νὰ μᾶς παρουσιάσουν τὴν ἰμβριώτικη ψυχὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ζωὴ στὴν Ἴμβρο (μεταξύ τῶν ὁποίων παροιμίες ποὺ φανερώνουν τὴν σοφία τοῦ Ἰμβρίου «ὅποιους διαλεΣ', τ'ἀπιδιαλόγια παίρι ν'»), ἐκπληρώνοντας ἔτσι τὸ βασικὸ μέλημα τοῦ συγγραφέα τοῦ Λεξικοῦ, νὰ ἐντάξει τὶς λέξεις του μέσα στὴν ἰμβριώτικη καθημερινὴ ὁμιλία, καὶ τέλος τὰ λήμματα τοῦ Λεξικοῦ ἔχουν καὶ παρελθὸν : μέσα ἀπὸ τὰ πλούσια ἐτυμολογικὰ σχόλιά μας διηγοῦνται τὴν ἱστορία τους, μᾶς λένε ἀπὸ ποὺ ἔρχονται (ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἑλληνική, τὴν μεσαιωνικὴ καὶ νέα ἑλληνική) , μὲ ποιοὺς συναντήθηκαν στὸ δρόμο μέχρι νὰ φθάσουν σὲ ἐμᾶς, μιλᾶμε γιὰ τὶς δάνειες λέξεις ἀπὸ ἄλλα γλωσσικὰ συστήματα: λατινική, ἰταλική, τουρκική, γαλλικὴ ... Τὸ ποῦ πηγαίνουν, δὲν μᾶς τὸ λένε ... Tὸ μέλλον ἄδηλον ...


Κι ἐδῶ ἐρχόμαστε στὸ θέμα ποὺ θὰ ἤθελα νὰ ἀναπτύξω μὲ ἀφορμὴ τὴν ἔκδοση τοῦ Σύγχρονου-ἑρμηνευτικοῦ καὶ Διαχρονικὸ-ἱστορικὸ-ἐτυμολογικοῦ Λεξικοῦ τοῦ Ἰμβριακοῦ ἰδιώματος τοῦ δρ Τζαβάρα. Ὅσο μελετοῦσα τὸ λεξικὸ τόσο ἐπίμονα καὶ ἔντονα προέβαλε τὸ ἐρώτημα: καὶ σήμερα τί; Ἐὰν σήμερα ὑπάρχουν ἀκόμη οἱ 1ης καὶ 2ης γενεᾶς ἰμβριόφωνοι, αὔριο ποιός θὰ μιλήσει τὰ Ἰμβριακὰ; Θὰ τὰ μιλήσει κανεὶς ἢ θὰ μείνει τὸ ἐξαιρετικὸ αὐτὸ Λεξικό, ὁ Θησαυρὸς αὐτός, νὰ θυμίζει τὴν μόλις πρόσφατα ὁμιλούμενη ποικιλία αὐτὴ τῆς Ἑλληνικῆς;


Τὰ Ἰμβριακὰ ποὺ μὲ τόση ἐπιμέλεια, φροντίδα καὶ τόση ἀγάπη ἀποτύπωσε στὸ χαρτὶ ὁ κ. Τζαβάρας, αὔριο θὰ ἔχουν ὁμιλητές; Μεθαύριο θὰ μιλιέται ἡ ἰμβριακὴ ποικιλία τῆς Ἑλληνικῆς ἀπὸ τοὺς Ἰμβρίους καὶ πού καὶ ὑπὸ ποιὲς συνθῆκες; Στὴν Ἀθήνα, στὸ ἐξωτερικὸ, στὴν Ἴμβρο τὴν ἴδια;


Τὰ Ἰμβριακὰ ποὺ τόσο κατεδιώχθησαν, ἀπαγορεύτηκαν, ποὺ οἱ ἀρχὲς τοῦ τουρκικοῦ κράτους ἔκλεισαν τὰ στόματα τῶν παιδιῶν τῆς Ἴμβρου κατὰ τὶς δεκαετίες τοῦ '60 καὶ τοῦ '70, τί μέλλον ἔχουν;


Τὰ Ἰμβριακὰ ποὺ μὲ τόση συγκίνηση ἀναπολοῦν οἱ Ἰμβριῶτες, οἱ ὁποῖοι παρὰ τὴν θέλησή τους ἐγκατέλειψαν τὸ νησί τους, ἔχουν μέλλον; Σὲ μία μαγνητοσκοπημένη συνέντευξη Ἰμβριωτῶν μὲ ἀφορμὴ τὴν ἔκδοση τοῦ βιβλίου τῆς καθηγήτριας Feryal Tansug (Imvroz Rumlar) ἀκούγονται οἱ Ἴμβριοι νὰ σπαράζουν γιὰ τὴν γλῶσσα τους4: «Μᾶς πῆραν καὶ τὴν περιουσία μας, μᾶς πῆραν καὶ τὰ ἑλληνικὰ γράμματα», καὶ ὁ ὁμιλητὴς ἀκούγεται σὰν ἡ τελευταία ἀπώλεια νὰ στοίχιζε πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὴν πρώτη..


Δυὸ μητέρες Ἰμβρίες μὲ μικρὰ παιδιὰ τὴν δεκαετία ἐκείνη ἀναπαριστοῦν τὶς ἀπαράδεκτες ἀπὸ κοινωνιογλωσσικὴς πλευρᾶς συνθῆκες ποὺ βίωναν τὰ παιδιά: «καὶ τὰ παιδιά μου τὰ ἔστελνα σὲ μία, ἂς ποῦμε δασκάλα κρυφά, τὰ ἔβαζα (τὰ βιβλία/τὰ τετράδια) σὲ ἕνα καλαθάκι, τὰ ἔβαζα κι ἀπὸ πάνω καμία ντομάτα, κανένα φροῦτο, ὅ,τι εἴχαμε καὶ τὰ σκέπαζα μὲ μία πετσέτα καὶ πήγαιναν, ἦταν ἐκεῖ, Θεὸς σχωρέστη, μία μεγάλη δασκάλα, οὔτε πληρωνότανε οὔτε τίποτα...». «Παιδιά, ἂν σᾶς δεῖ κανείς, ἂν σᾶς ρωτήσει κανείς, ποῦ εἴσαστε, δὲν θὰ πεῖτε τίποτα!». «Παίζαμε! (θὰ πεῖτε)».


Καὶ μία κοπέλα, κοριτσάκι τὴν ἴδια ἐποχή, θυμᾶται: «ἅμα ἔβλεπαν ἐμᾶς τὰ παιδιά, μᾶς φοβέριζαν «Turkce Konus!»
Κρυφὸ σχολειὸ στὸν 20ο αἰώνα; ! Φαίνεται πῶς ναί!
Εἶναι γνωστὰ τὰ πολιτικά, ἱστορικὰ γεγονότα τῆς ἐποχῆς. Εἶναι γνωστὰ στοὺς Ἰμβρίους καὶ τοὺς ἀσχολούμενους μὲ τὸ θέμα, δὲν γνωρίζω ἐὰν εἶναι γνωστὰ στοὺς ὑπόλοιπους Ἕλληνες ...


Δὲν θὰ ἤθελα νὰ ἐπιμείνω. Αὐτὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἤθελα νὰ σταθῶ εἶναι ἡ βιωσιμότητα τῆς Ἰμβριακῆς, αὐτῆς τῆς ποικιλίας τῆς Ἑλληνικῆς ποὺ μὲ τόσο ἀγάπη περιβάλλουν οἱ Ἰμβριῶτες, ὅπως διαχρονικῶς ἀποδεικνύεται.


Ἀλλὰ ... καὶ σὲ αὐτὸ τὸ θέμα μὲ πρόλαβε ὁ πολυγραφότατος συντάκτης τοῦ Λεξικοῦ! ὁ κ. Τζαβάρας ἔχει ἤδη ἐκπονήσει μελέτη μὲ θέμα «Γλωσσικὸς θάνατος: ἡ περίπτωση τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος», στὴν ὁποία διακρίνει τὴν διττὴ ὑπόσταση τῆς Ἰμβριακῆς ὡς μειονοτικῆς γλώσσας καὶ ὡς ἰδιώματος τῆς Νέας Ἑλληνικῆς καὶ τοὺς ὁμιλητές τῆς Ἰμβριακῆς, στοὺς Ἰμβρίους ποὺ παρέμειναν στὴν Ἴμβρο, τοὺς Ἰμβρίους μετανάστες τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ τοὺς Ἰμβρίους ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὴν Ἑλλάδα.


Στὴν μελέτη αὐτὴ διαπιστώνει τὴν ἁπανταχοῦ ἐπικίνδυνη συρρίκνωση τοῦ ἰμβριακοῦ ἰδιώματος σὲ τέτοιο σημεῖο ποὺ νὰ μιλᾶ γιὰ τὸν ἐπερχόμενο θάνατο τῆς γλώσσας. Συγκεκριμένα, διαπιστώνει ὅτι ἡ «νεότερη γενιὰ τῶν Ἰμβρίων τοῦ ἐξωτερικοῦ ἔχει ἀπομακρυνθεῖ, ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, ἀκόμα περισσότερο ἀπὸ τὴν ἰμβριακὴ λαλιά, καθὼς ἡ ἐπικοινωνία μεταξὺ τους γίνεται σὲ μία μορφὴ γλώσσας ποὺ προσεγγίζει περισσότερο τὴν Νεοελληνικὴ Κοινὴ ἀνάμεικτη μὲ στοιχεῖα τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος καὶ τῆς ξένης γλώσσας» καὶ ὅτι «ἡ νεότερη γενιὰ τῶν Ἰμβρίων ποὺ ζοῦν στὴν Ἑλλάδα, ἀγνοώντας παντελῶς τὸ Ἰμβριακὸ Ἰδίωμα, χρησιμοποιεῖ τὴν Νεοελληνικὴ Κοινὴ χωρὶς κανένα ἀπολύτως ἰμβριακό, ἰδιωματικὸ στοιχεῖο». Ἡ μελέτη ὁλοκληρώνεται προτείνοντας τὴν ἐκπόνηση μίας συγκριτικῆς γλωσσικῆς μελέτης σχετικὰ μὲ τὸν βαθμὸ διατήρησης ἢ ὑποχώρησης ἀντίστοιχα τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος στὴν Ἑλλάδα, τὴν Ἴμβρο καὶ τὸ ἐξωτερικό.


Εἶναι πολὺ χρήσιμη καὶ πολὺ ἐνδιαφέρουσα μία τέτοια μελέτη. Θὰ ἤθελα νὰ προχωρήσω ἕνα βῆμα περαιτέρω τὸ ἀνωτέρω σκεπτικό. Ἐφόσον ἀναληφθεῖ καὶ ὁλοκληρωθεῖ ἡ προτεινόμενη ἔρευνα ὡς πρὸς τὸν βαθμὸ διατήρησης ἢ ὑποχώρησης τῆς Ἰμβριακῆς καὶ καταγράψουμε τὰ αἴτια αὐτῆς, θὰ μπορούσαμε νὰ σκεφτοῦμε καὶ νὰ μελετήσουμε τρόπους μεταστροφῆς τῆς γλωσσικῆς συμπεριφορᾶς τῶν (διγλώσσων ἢ μονογλώσσων πλέον σὲ πολλὲς περιπτώσεις) ὁμιλητῶν καὶ τῆς διατήρησης ἤ, στὴν καλύτερη περίπτωση, τῆς ἀναζωογόνησης τῆς Ἰμβριακῆς ποικιλίας.


Μία γλῶσσα ποὺ πέφτει σὲ μαρασμὸ καὶ δὲν χρησιμοποιεῖται πλέον συγκινεῖ μερικοὺς ρομαντικούς, μεμονωμένα ἄτομα ἢ ὁμάδες ποὺ ἐπιχειροῦν νὰ τὴν ἀναζωογονήσουν. Μία γλῶσσα πεθαίνει ὅταν πεθάνουν, στὴν κυριολεξία ἢ μεταφορικῶς (μέσω τῆς γλωσσικῆς ἀλλαγῆς) οἱ ὁμιλητές της. Καὶ στὴν μὲν πρώτη περίπτωση καμία προσπάθεια ἀνάληψης δὲν θὰ τὴν φέρει πίσω στὴν ζωή, στὴν δεύτερη ὅμως ὑπάρχει περίπτωση νὰ ἀναλάβει, νὰ ἀφυπνισθεῖ ἢ νὰ ἀνανεωθεῖ, μὲ μεγαλύτερη ἐπιτυχία ἐὰν καὶ ἐφόσον ἡ γλῶσσα διαθέτει γραπτὲς μαρτυρίες καὶ δὲν ἔχει ὁλοκληρωθεῖ ἡ μεταστροφὴ τῆς γλωσσικῆς συμπεριφορᾶς σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα καὶ τοὺς τομεῖς καὶ ἀπὸ ὅλες τὶς κατηγορίες τῶν ὁμιλητῶν5. Τὸ ἐγχείρημα αὐτὸ ἀναστροφῆς τῆς φθίνουσας πορείας χρήσης μιᾶς γλώσσας (reversing language shift) μπορεῖ νὰ ἀναληφθεῖ ἀπὸ τὴν ἑκάστοτε πολιτεία ἢ ἐλλείψει αὐτῆς ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν γλωσσικὴ ὁμάδα. Εἶναι γεγονός, πάντως, ὅτι ἐνῶ στὴν διεθνῆ βιβλιογραφία ἔρευνες, ὅπως αὐτὴ τοῦ J. Fishman, ἀσχολήθηκαν μὲ τὴν θεραπεία καὶ κάποιες ἄλλες μὲ τὴν καταλογογράφηση τῶν συμπτωμάτων τῆς ἀσθένειας, δὲν ἔχουμε ἔρευνες οἱ ὁποῖες νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τὴν πρόληψη τῆς ἀσθένειας ποὺ ὀνομάζεται γλωσσικὴ φθίση. Τὸ μόνο τὸ ὁποῖο θὰ βρεῖ κανεὶς εἶναι, ἴσως, τύψεις, διότι δὲν πρόλαβε κάποιος (ποιός;) νὰ τὴν διαγνώσει ἐγκαίρως6.


Ἐνέργειες πρόληψης γλωσσολογικῆς ὑφῆς ὅπως καταγραφὴ τῆς γλώσσας, ρύθμιση τοῦ λεξιλογίου καὶ τῆς γραμματικῆς, διδασκαλία αὐτῆς καὶ χρήση της ὡς παιδευτικοῦ μέσου καὶ λοιπὲς πολιτικὲς ἐνέργειες ὅπως ἰσότιμη χρήση τῆς γλώσσας σὲ τοπικούς, κοινωνικούς, πολιτικοὺς θεσμούς, κ.ἄ., ἀναφέρονται σήμερα ὡς θεραπευτικὲς φροντίδες. Κατὰ τὴν γνώμη μας ὅμως, ἐὰν φθάσουμε στὸ σημεῖο νὰ συζητᾶμε γιὰ τὴν ἀναζωογόνηση μιᾶς γλώσσας, ἡ κατάσταση ἔχει φθάσει σε μὴ ἀναστρέψιμο σημεῖο. Ἱκανὴ καὶ ἀναγκαία συνθήκη γιὰ τὴν ἀναζωογόνηση τῆς χρήσης μιᾶς γλώσσας εἶναι ἡ βούληση τῆς ὁμάδας νὰ μεταστρέψει τὴν γλωσσική της συμπεριφορά. Βούληση, ἡ ὁποία σημαίνει ὅτι ἡ ὁμάδα ἐπιθυμεῖ νὰ κάνει γνωστὴ τὴν ξεχωριστὴ συλλογική της ταυτότητα καὶ νὰ χρησιμοποιήσει τὴν γλῶσσα της ὡς σύμβολο αὐτῆς τῆς μεταστροφῆς.


Τὸ ἐγχείρημα, πάντως, εἶναι ἐξαιρετικὰ δύσκολο: πρέπει νὰ βρεθοῦν οἱ στόχοι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θὰ ἐνεργοποιήσουν τοὺς ὁμιλητὲς καὶ οἱ ὁποῖοι θὰ εἶναι ὄχι μόνον ἐπιθυμητοὶ ἀλλὰ καὶ ἐφικτοί. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, οἰκονομικοί, κοινωνικοί, δημογραφικοὶ παράγοντες καθὼς καὶ ἡ στάση τῆς ὁμάδας ἔναντι τῆς πρὸς ἀναζωογόνηση γλώσσας, εἶναι τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ ἐπηρεάζουν τὰ μέγιστα τὴν ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων.


Σύμφωνα μὲ τὴν κλίμακα ἀνάσχεσης τῆς φθίνουσας πορείας λειτουργίας τῶν μειονοτικῶν ἐπαπειλούμενων γλωσσῶν τοῦ J. Fishman7, τὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα βρίσκεται στὸ στάδιο ὑπ' ἀριθμὸ 7, μὲ τελικὸ στάδιο τὸ 8o. Στὸ στάδιο αὐτὸ ἡ μειονοτικὴ γλῶσσα χρησιμοποιεῖται σὲ καθημερινὸ ἐπίπεδο ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες σὲ ἡλικία γενεές, καὶ ὄχι ἀπὸ τὶς νεώτερες. Στὴν περίπτωση αὐτὴ μέλημά μας εἶναι νὰ ἐξαπλώσουμε τὴν χρήση τῆς μειονοτικῆς γλώσσας κυρίως ἐντὸς τῆς οἰκογενείας, στὴν ἐπικοινωνία μεταξὺ γονέως καὶ παιδιοῦ, καθὼς καί, ἐκ παραλλήλου, νὰ ἐνισχύσουμε ἢ νὰ ἐμφυσήσουμε θετικὴ στάση ἔναντι τῆς γλώσσας, μὲ τὸν κίνδυνο, βέβαια, νὰ μείνουμε στὶς καλὲς προθέσεις χωρὶς νὰ προχωρᾶ κανεὶς στὴν πράξη. Μόνον μὲ τὴν χρήση τῆς γλώσσας ἀπὸ τὰ παιδιὰ ὑπάρχει κάποια ἐλπίδα ἐπιβίωσής της, χρειάζεται, ὅμως μεγάλη προσοχὴ κατὰ τὸ κρίσιμο στάδιο τῆς ἐφηβείας, στάδιο ὅπου ἀμφισβητοῦμε τὰ πάντα καὶ τοὺς πάντες (γιατὶ ὄχι καὶ τὴν γλῶσσα μας). Ἐὰν ἡ κουλτούρα καὶ ἡ γλῶσσα τῆς ὁμάδας δὲν εἶναι ἀρκετὰ ἑλκυστικὲς γιὰ τὴν ἡλικία τους, οἱ ἔφηβοι θὰ στραφοῦν σὲ ἐνδιαφέροντα ποὺ ἐκφράζονται μέσω τῆς γλώσσας τῆς πλειοψηφίας.


Στὸ σημεῖο αὐτό, προσωπικῶς, διακρίνω ἕνα πρῶτο ἐνθαρρυντικὸ ἀλλὰ ἀποφασιστικῆς σημασίας σημεῖο ἀνάσχεσης τῆς φθίνουσας πορείας τῆς Ἰμβριακῆς: τὴν βούληση τῆς ἰμβριόφωνης ὁμάδας. Βούληση ἡ ὁποία ἀναδεικνύεται καὶ ἀποδεικνύεται καὶ ἀπὸ τὴν ἐκπόνηση αὐτοῦ τούτου τοῦ Λεξικοῦ τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος, γιὰ χάρη τοῦ ὁποίου βρισκόμαστε σήμερα ὅλοι σὲ αὐτὴν τὴν αἴθουσα (σημειωτέον ὅτι ἔχουμε τὴν 4η παρουσίασή του γεγονὸς ποὺ ἀποδεικνύει τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ κοινοῦ γιὰ τὸ ἐν λόγω ἔργο), καὶ ἀπὸ τὸ ἔργο τῶν ἴδιων τῶν Ἰμβρίων, οἱ ὁποῖοι ἐπέτυχαν μὲ πολὺ κόπο καὶ ἀγῶνα εἶναι ἡ ἀλήθεια, ἕναν πολὺ δύσκολο καὶ ἀνεκτίμητης πνευματικῆς ἀξίας στόχο, τὴν ἐπαναλειτουργία, μετὰ ἀπὸ 50 χρόνια, τοῦ μειονοτικοῦ/ἑλληνικοῦ σχολείου στοὺς Ἁγίους Θεοδώρους τῆς Ἴμβρου, μὲ τέσσερεις μαθητές8. Δὲν ἔχει σημασία τὸ μικρόν τοῦ ἀριθμοῦ τῶν μαθητῶν, σημασία ἔχει ὁ συμβολισμὸς τῆς ὕπαρξης τοῦ σχολείου καὶ ἡ συμβολικὴ ἀξία τῆς ἐκμάθησης τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας στὰ ἐδάφη τῆς Ἴμβρου.


Ἡ Διευθύντρια τοῦ σχολείου (κ. Β. Μπερμπέρη) καὶ ὁ δάσκαλος (κ. Γραμμένος) φαίνονται ἀποφασισμένοι νὰ ἐκπληρώσουν στὸ ἀκέραιο τὸ καθῆκον τους. Ἔχω μία πρόταση: μαζὶ μὲ τὴν διδασκαλία τῆς Κοινῆς Νέας Ἑλληνικῆς, γιατί νὰ μὴν διδαχθεῖ καὶ ἡ Ἰμβριακή; Τὸ Λεξικὸ τὸ ἔχουμε, τὴν γραμματικὴ περιγραφὴ τῆς γλώσσας τὴν ἔχουμε-μέσα στὸ ἴδιο τὸ Λεξικό, ὁμιλητὲς -ἔστω ἡλικιωμένους- στὴν Ἴμβρο ἔχουμε, γιατί νὰ μὴν ἀκοῦνε τὰ παιδιὰ στὸ πλαίσιο τῶν σχολικῶν μαθημάτων, καὶ μία ὥρα παραμύθια, τραγούδια, ἱστορίες τῆς 'Ἰμβρου (ὅπως αὐτὲς ποὺ διάβασα στὸν ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέροντα καὶ ἀξιοζήλευτο ἱστότοπο σας9);


Καὶ ἐὰν αὐτὸ εἶναι δύσκολο πρὸς ὥρας νὰ ὑλοποιηθεῖ, καθότι ἀπὸ ὅ,τι διάβασα τὰ παιδιὰ τοῦ σχολείου στοὺς Ἁγίους Θεοδώρους δὲν γνωρίζουν τὴν Ἑλληνική, γιατί νὰ μὴν διδαχθεῖ ἡ Ἰμβριακὴ στὸ πλαίσιο τῶν πολιτιστικῶν δραστηριοτήτων τοῦ Συλλόγου Ἰμβρίων; Εἶμαι βεβαῖα ὅτι ἡ νεολαία ἰμβριακῆς καταγωγῆς ἡ διαμένουσα στὴν Ἑλλάδα θὰ ἐνδιαφερθεῖ νὰ μάθει τὴν γλῶσσα τῶν γιαγιάδων καὶ τῶν παππούδων της, θὰ ἐνδιαφερθεῖ νὰ ἀκούσει στὰ Ἰμβριακὰ (ὄχι στὴν Κοινὴ Νέα Ἑλληνικὴ) γιὰ τὰ ἤθη, τὰ ἔθιμα, τὴν λαογραφία καὶ τὴν ἱστορία τῆς Ἴμβρου!


Τέλος, παραφράζοντας τὴν φράση τῆς διευθύντριας τοῦ σχολείου στοὺς Ἁγίους Θεοδώρους: «Πιστεύω ὅτι οἱ Ἕλληνες -πιστεύω ὅτι οἱ Ἴμβριοι-, εἶναι ἱκανοὶ γιὰ μεγάλα θαύματα», γιατί ὄχι καὶ γιὰ τὴν ἀναζωογόνηση τῆς πατροπαράδοτης Ἰμβριακῆς τους γλώσσας!


1. Τζαβάρας, Ξ., 2011, Λεξικὸ τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος, Ἑκδ. Σύλλογος Ἰμβρίων, Ἀθήνα, σελ. 37.
2. Βλ. στὸ https://sites.google.com/site/imvriakolexico/1
3. Ἀθανασία Κολοκτσή
4. http://www.youtube.com/watch?v=KhFLzDQAnbM&feature=em-share_video_user
5. Σελλά-Μάζη, Ἑλένη (2001/2007) Διγλωσσία καὶ Κοινωνία. Ἡ Ἑλληνική πραγματικότητα, Ἑκδόσεις Προσκήνιο, Ἀθήνα, 2001, (2η ἔκδοση, Ἀθήνα, 2007), σελ. 102: “Ὁ ὁρισμός, ὅμως, τοῦ Νahir, 1977, “γλωσσικὴ ἀναζωογόνηση (language revival) εἶναι ἡ προσπάθεια ποὺ καταβάλλεται ὥστε μια γλῶσσα μὲ λίγους ἥ καθόλου ἐπιζώντες γηγενεῖς ὁμιλητὲς νὰ χρησιμεύσει καὶ πάλι ὡς φυσιολογικὸ μέσον ἐπικοινωνίας” εἶναι ἀρκετὰ φιλόδοξος καὶ μάλλον ἀποκλείει προσπάθειες ἐλλάσονων ἀποτελεσμάτων, οἱ ὁποῖες χωρὶς νὰ ἐπιτυγχάνουν τὸν ἀπόλυτο στόχο τῆς χρήσης τῆς γλώσσας, δίνουν πρόσβαση σὲ στοιχεῖα τοῦ πολιτιστικοῦ της ὑποβάθρου”.
6.Ιdem, σελ. 103.
7. Idem, σελ. 106.
8. http://www.zougla.gr/omogenia/article/ta-elinika-sxolia-tis-imvrou-litourgoun-ksana. και 9.http://www.newsit.gr/default.php?pname=Article&art_id=246545&catid=12
http://imvroslanguage-customs.blogspot.gr/


* Ἡ Ἑλένη Σελλὰ εἶναι Καθηγήτρια Γλωσσολογίας τοῦ Τμήματος Τουρκικῶν Σπουδῶν καὶ Σύγχρονων Ἀσιατικῶν Σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν.

Σχεδιασμός και Κατασκευή
JIT